Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Fot.: Muzeum Śląska Cieszyńskiego

Rocznica powstania Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego

Przed 103 laty upadały monarchie i trony austriackich Habsburgów, prusko-niemieckich Hohenzollernów i rosyjskich Romanowów. Na gruzach cesarskich Austro-Węgier, Niemiec i Rosji odradzały się bądź wyrastały nowe państwa. Powstanie polskiej Rady Narodowej jesienią 1918 roku było tworzeniem władzy państwowej, która między Bielskiem, Cieszynem a Frydkiem leżała już faktycznie na ulicy. 

19 października 1918 roku w Cieszynie grupa działaczy polskich utworzyła Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, która w nazwie nawiązywała do tradycji piastowskich Śląska Cieszyńskiego i która stała się pierwszą zorganizowaną i niezależną polską władzą na ziemiach zamieszkiwanych przez Polaków. Organizacja ta powstała jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej. 

W tych pierwszych, decydujących chwilach po załamaniu się startej Austrii szybsi i lepiej zorganizowani okazali się Polacy. Dynamiczny początek działalności Rady Narodowej i późniejsze wrastanie Śląska Cieszyńskiego w odradzającą się po 123 latach niewoli Rzeczpospolitą Polską nie było chwilowym impulsem, ale ukoronowaniem rozwijającego się od ponad pół wieku polskiego ruchu narodowego, wynikającym także z przewagi etnicznej miejscowego żywiołu polskiego. Ruch ten tworzyły zarówno partie polityczne: Związek Śląskich Katolików, Polskie Zjednoczenie Narodowe i Polska Partia Socjalno-Demokratyczna, jak i liczne organizacje społeczne, gospodarcze i kulturalne, wśród których wyróżniała się powstała w 1885 roku Macierz Szkolna oraz tytuły prasowe z „Gwiazdką Cieszyńską” i „Dziennikiem Cieszyńskim” na czele. W 1914 roku z Cieszyna na front rosyjski wyruszyli śląscy legioniści, których ponad 600 przewinęło się przez polskie formacje legionowe. Mimo strat i kłopotów wojennych, w perspektywie zbliżających się politycznych przełomów istniały więc w Cieszynie i okolicy zorganizowane siły polskie, zdolne do zdecydowanych wystąpień.

Gwiazdka Cieszyńska z 22 X 1918 r.

Rozpoczęciu przejmowania władzy przez Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego sprzyjało zdezorientowanie miejscowych austriackich Niemców, słabi byli jeszcze Czesi, ustępujący liczebnie i organizacyjnie Polakom. W pierwszych dniach funkcjonowania Rady nie sprzyjała jej natomiast ogólna sytuacja polityczna
poza Śląskiem Cieszyńskim, zwłaszcza w Galicji i Królestwie Polskim, gdzie żadne w pełni niezależne od zaborców polskie organy władzy jeszcze wówczas nie powstały. 27 października, na zwołanej przez Radę Narodową manifestacji, będącej jednocześnie wyrazem poparcia miejscowej ludności dla tworzących się władz polskich, zgromadzony wielotysięczny tłum Polaków oświadczył m.in. „Skoro zwycięska idea sprawiedliwości uznana przez wszystkie narody świata wskrzesiła wolną, niepodległą, zjednoczoną Polskę z własnym wybrzeżem morskim, my, Polacy Księstwa Cieszyńskiego, uznajemy bezwarunkową przynależność naszą i ziemi naszej do Polski.” 

Skład Rady Narodowej był kompromisem odzwierciedlającym polityczne, społeczne i wyznaniowe zróżnicowanie ludności polskiej na Śląsku Cieszyńskim. Na jej czele stanęli, jako prezydenci Rady: ks. Józef Londzin z ZŚK, Jan Michejda z PZN i Tadeusz Reger z PPSD. Każda z partii delegowała do Rady 7 swoich przedstawicieli, w tym jedną kobietę. Swoje pierwsze trudne chwile polskie władze w Cieszynie przeżyły końcem października 1918 roku, w związku z proklamowaniem 28 października w Pradze niepodległej Czechosłowacji i powstaniem dzień później Zemskiego Národniego Výboru pro Slezsko, który zaczął dublować jej poczynania. Strona czeska próbowała przejąć władzę nad starostwem frysztackim, co wysłannikom Rady Narodowej udało się skutecznie udaremnić. W tej sytuacji 30 października Rada Narodowa oficjalnie stwierdziła, że „proklamuje uroczyście przynależność państwową Księstwa Cieszyńskiego do wolnej, niepodległej, zjednoczonej Polski i obejmuje nad nim władzę państwową (…) ustanowienie ostatecznej granicy pomiędzy oboma bratnimi narodami polskim i czeskim pozostawia się porozumieniu pomiędzy rządami: polskim w Warszawie a czeskim w Pradze, z tym głębokim przekonaniem, iż rządy te będą się kierowały przy ustaleniu granicy istotną przynależnością narodową i wolą ludności”.

W nocy z 31 października na 1 listopada utrzymujący potajemny kontakt z Radą Narodową polscy oficerowie cieszyńskiego garnizonu Klemens Matusiak, Ludwik Skrzypek i Franciszek Barteczek przejęli w nim władzę wojskową. Władzy Rady Narodowej podporządkował się starosta cieszyński Zygmunt Żurawski i starostwa bielski Jakub Podczaski. W ciągu kilku dni Polacy opanowali inne garnizony wojskowe. 2 listopada Rada Narodowa zawiadomiła Radę Regencyjną w Warszawie i Polską Komisję Likwidacyjną w Krakowie o przejęciu władzy na Śląsku Cieszyńskim. Przejmowanie reszty urzędów i instytucji w regionie przez Polaków trwało jeszcze kilkanaście dni.

Wiec na Rynku w Cieszynie, 27 X 1918

5 listopada doszło do zawarcia porozumienia Rady Narodowej z Zemskim národnim výborem, w wyniku którego dokonano tymczasowego rozgraniczenia Śląska Cieszyńskiego, biorąc za podstawę kryteria etniczne. W ten sposób pod rządami Rady Narodowej znalazła się większość regionu, czyli powiaty bielski, cieszyński i znaczna część powiatu frysztackiego. Pod kompetencje Zemskiego národniego výboru został oddany powiat frydecki, w większości zamieszkiwany przez Czechów. Zgodnie z wcześniejszymi oświadczeniami Rady Narodowej, ostatecznego rozgraniczenia miały dokonać rządy obu państw.

Prawie trzymiesięczne wrastanie w Polskę Cieszyna przerwał atak wojsk czeskich, które 23 stycznia 1919 r. uderzyły na polską strefę. Listopadowa umowa o rozgraniczeniu nie zadowalała już Pragi, która liczyła na przejęcie całego przemysłu ciężkiego Śląska Cieszyńskiego oraz cieszyńskiego odcinka linii kolejowej koszycko-bogumińskiej. Czeskie pretensje gospodarcze, mimo że dotyczyły ziem etnicznie polskich, stały się w następnych miesiącach podstawą polityki Pragi w sprawie cieszyńskiej. Wybuchł otwarty międzynarodowy konflikt, który przeniósł się na forum międzynarodowe pod obrady Konferencji Pokojowej w Wersalu. Umowa z 5 listopada poszła w zapomnienie, a dążenia Rady Narodowej zostały zepchnięte przez mocarstwa zachodnie na dalszy plan.

Ogłoszony we wrześniu 1919 roku przez Radę Najwyższą Konferencji Pokojowej plebiscyt ostatecznie się nie odbył. Los Ziemi Cieszyńskiej przypieczętował dokonany 28 lipca 1920 roku przez Radę Ambasadorów w Paryżu podział, który wyznaczając granicę polsko-czechosłowacka na rzece Olzie pozostawił poza Polską ponad 100 000 Polaków.

Pierwsza Polska Niepodległość – jak nazwać można efekty aktywności, posiadających odpowiedni potencjał cieszyńskich Polaków na śląskich rubieżach odradzającej się jesienią 1918 roku Polski – zasługuje na uznanie i pamięć. Przed powstaniem w Warszawie pierwszego w pełni wolnego rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Cieszynie powiewały już biało-czerwone flagi. 

Tekst pochodzi z ulotki "Pierwsza Niepodległość" wydanej przez Biuro Promocji i Informacji Urzędu Miejskiego w Cieszynie. Autor tekstu: Krzysztof Nowak. / red. AB

Więcej zdjęć, więcej informacji: KLIK