Program digitalizacji zbiorów Książnicy Cieszyńskiej

       Program digitalizacji zainicjowany został w Książnicy Cieszyńskiej w 2003 r. W jego fazie pilotażowej, przy wykorzystaniu środków własnych biblioteki oraz będących w jej dyspozycji prostych narzędzi informatycznych, zdigitalizowano wszystkie historyczne katalogi zbiorów. W latach 2003-2005 zostały one udostępnione w Internecie, stając się – obok tworzonych równocześnie katalogowych baz danych – ważnym składnikiem wyszukiwawczego instrumentarium Książnicy Cieszyńskiej. Niejako na marginesie prac nad ucyfrowieniem dokumentacji katalogowej rozpoczęto budowę Cieszyńskiej Biblioteki Wirtualnej, w ramach której jeszcze w 2003 r. udostępniono elektroniczne kopie blisko 100 dzieł (ok. 13 000 stron) składających się na kanon dawnego cieszyńskiego piśmiennictwa historycznego i obejmujących monografie oraz przyczynki historyczne, wydawnictwa statystyczne i źródłowe, pamiętniki, bibliografie, informatory, które bądź bezpośrednio odnoszą się do Śląska Cieszyńskiego, bądź też odgrywają pomocniczą rolę w badaniach nad jego dziejami. Mimo iż kopie zaprezentowano wyłącznie w postaci graficznej, pozbawionej efektywnego systemu wyszukiwawczego, CBW spotkała się z dużym zainteresowaniem ze strony internautów, mierzonym systematycznie rosnącą liczbą wyświetleń oraz wieloma odesłaniami w polskich i zagranicznych serwisach internetowych. Jej funkcjonowanie pozwoliło Książnicy Cieszyńskiej rozpoznać potrzeby w zakresie dostępu do elektronicznych wersji dokumentów piśmienniczych dotyczących Śląska Cieszyńskiego, a zarazem organizacyjne i techniczne możliwości ich digitalizacji oraz upowszechniania.


|n||n||n|       Doświadczenia te okazały się niezwykle przydatne podczas przygotowywania i wdrażania projektu „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”, który uzyskał dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i realizowany był w Cieszynie w latach 2007-2010. W ramach projektu, którego celem było kompleksowe zabezpieczenie i wprowadzenie do obiegu naukowego zasobów pięciu cieszyńskich bibliotek i archiwów (Książnica Cieszyńska, Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Cieszynie, Biblioteka i Archiwum im. Tschammera przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej, Biblioteka i Archiwum Konwentu Zakonu Bonifratrów, Biblioteka Muzeum Śląska Cieszyńskiego), digitalizacją objęto rękopisy odnoszące się do historii Śląska Cieszyńskiego oraz kolekcję dawnej regionalnej prasy i czasopism, w tym tak sztandarowe tytuły, jak \"Gwiazdka Cieszyńska\", \"Dziennik Cieszyński\", „Robotnik Śląski”, „Głos Ludu Śląskiego” czy \"Silesia”. Do 30 kwietnia 2010 r., kiedy projekt został zakończony, wykonano kopie łącznie 686 563 stron, z czego na samą Książnicę przypada blisko 405 000 stron. Oprócz źródłowych plików TIFF oraz użytkowych publikacji w formacie PDF i DjVu, równolegle przygotowywano kopie mikrofilmowe, przeznaczone do wieczystej archiwizacji. Tak realizowany proces digitalizacji pozwolił na osiągnięcie dwóch celów. Z jednej strony radykalnie zwiększona została dostępność unikalnych partii cieszyńskich zbiorów, z drugiej zaś poprawiło się ich bezpieczeństwo.


|n||n||n|       W latach 2010-2014, już po zakończeniu projektu „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”, Książnica Cieszyńska kontynuowała prace digitalizacyjne, wykorzystując w tym celu znajdujący się w jej posiadaniu sprzęt (aparat cyfrowy, stół do reprodukcji fotograficznych, skanery biurowe), obsługiwany przez wolontariuszy oraz zatrudnianych dorywczo stażystów i pracowników kierowanych do biblioteki w ramach tzw. prac społecznie użytecznych. Poza kopiami sporządzanymi na zamówienie czytelników zasadniczym przedmiotem prowadzonej w ten sposób digitalizacji są współczesne wydawnictwa regionalne, do których Książnica uzyskuje bezpłatne licencje od wydawców (w ten sposób ucyfrowiono np. ciągi roczników „Pamiętnika Cieszyńskiego”, „Kalendarza Cieszyńskiego”, czy zaolziańskiego „Zwrotu” i „Kalendarza Śląskiego”), a także regionalne broszury i czasopisma sprzed 1939 r. Rocznie uzyskiwanych jest tą drogą od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy skanów w formacie TIFF (300 dpi, pełny kolor), które podlegają archiwizacji, a ich robocze kopie – dzięki wsparciu ze strony Biblioteki Śląskiej – poddawane są konwersji na publikacje PDF i/lub DjVu, które następnie udostępniane są za pośrednictwem Śląskiej Biblioteki Cyfrowej.


|n||n||n|       Możliwość powrotu do zakrojonej na większą skalę digitalizacji zabytkowych zbiorów Książnicy Cieszyńskiej otwarło przed biblioteką dopiero uruchomienie Wieloletniego Programu Rządowego Kultura+, Priorytet „Digitalizacja”, którego celem głównym jest poszerzenie i ułatwienie dostępu do cyfrowych zasobów polskiego dziedzictwa kulturowego (w tym mniejszości narodowych i etnicznych) za pośrednictwem Internetu dla mieszkańców Polski, zwłaszcza wsi i małych miast. Dzięki dofinansowaniu uzyskanemu z  tego priorytetu przez Książnicę na podstawie umowy nr 00062/12/NInA zawartej dn. 15.10.2012 r. możliwa stała się realizacja kolejnego etapu procesu digitalizacji kolekcji druków ciągłych wydanych do 1939 r. na obszarze Śląska Cieszyńskiego, a zachowanych w zbiorach  Książnicy Cieszyńskiej. W jego ramach ucyfrowieniu poddano 167 tytułów czasopism, a planowane działania objęły: komputerowe katalogowanie digitalizowanych zbiorów, skanowanie w celu uzyskania kopii wzorcowych w formacie TIFF, konwersję ich wersji roboczych na podlegające wieczystej archiwizacji mikrofilmy oraz przeznaczone do udostępnienia publikacje cyfrowe w formacie PDF (udostępniane w intranecie) oraz DjVu (udostępniane w Internecie) wyposażone w warstwy tekstowe, opracowanie meta danych, a także publikację w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej publikacji w formacie DjVu i archiwizację całości zasobów cyfrowych Książnicy w – stworzonym także w rezultacie projektu – repozytorium cyfrowym, zapewniającym ww. danym pełne bezpieczeństwo fizyczne i logiczne (kontrolowany i autoryzowany dostęp). Projekt objął całość działań związanych zarówno z realizacją dostaw (repozytorium) i usług zewnętrznych (skanowanie, przetwarzanie), jak i realizowaną przez pracowników Książnicy obsługą logistyczną i kontrolą jakości rezultatów owego procesu, a także katalogowaniem zbiorów i udostępnieniem ich kopii i metadanych w Internecie.


|n||n||n|       31 grudnia 2014 r. Książnica sfinalizowała już drugi projekt finansowany ze środków PW Kultura+ (umowa nr 00259/13/NinA z 30.09.2013 r.), w ramach którego digitalizacji poddane zostały kolejne 242 tytuły druków ciągłych wydanych do 1939 r. na obszarze Śląska Cieszyńskiego. Wszelkie prace przebiegały według tych samych reguł, jakie obowiązywały w trakcie realizacji poprzedniego projektu finansowanego ze środków programu Kultura+. Wartym uwagi novum było jedynie wyposażenie w warstwę OCR nie tylko tekstów drukowanych antykwą, ale także gazet i czasopism tłoczonych czcionkami gotyckimi.


|n||n||n|       Projekt ten zamyka rozpoczęty w 2009 r. program digitalizacji druków ciągłych wydanych do 1939 r. na obszarze Śląska Cieszyńskiego, a zachowanych w zbiorach Książnicy. W jego pierwszym etapie, realizowanym w ramach projektu EOG, zdigitalizowano 770 roczników (296 144 stron) gazet i czasopism. W 2013 r. w rezultacie projektu finansowanego ze środków PW Kultura+ ucyfrowieniem objęto kolejnych 568 roczników (47 366 stron), a w 2014 r., w ramach drugiego etapu tegoż projektu, zdigitalizowanych zostało następnych 709 roczników (88 981 stron),  co – wraz z kilkuset rocznikami, które w latach 2010-2014 Książnica zdołała zdigitalizować we własnym zakresie – obejmie już całą należącą do niej kolekcję gazet i czasopism wydanych na Śląsku Cieszyńskim do 1939 r.


|n||n||n|       Otwiera to przed biblioteką możliwość realizacji dalszych planowanych etapów digitalizacji, obejmujących przede wszystkim kolekcje rękopiśmienne. I w tym przypadku zamysły cieszyńskiej biblioteki uzyskały wsparcie ze strony PPW Kultura+, w ramach którego dn. 24.09.2014 r. (umowa nr 00141/14/NInA) przyznano dofinansowanie trzeciemu już projektowi Książnicy. W jego ramach w 2015 r. digitalizacji poddany zostanie zrąb (ok. 80%) zespołu rękopisów pt. „Teki Tadeusza Regera”, zawierającego 5617 jednostek inwentarzowych (ok. 35 000 stron). W tym przypadku planowane działania obejmą: retrokonwersję manualnego inwentarza, skanowanie oryginałów w celu uzyskania kopii wzorcowych TIFF, ich konwersję na przeznaczone do udostępnienia publikacje PDF oraz DjVu, przygotowanie metadanych oraz udostępnienie kopii i metadanych w Internecie. Co więcej, w ramach tegoż projektu Książnica Cieszyńska już w grudniu 2014 r. wyposażona została w profesjonalny skaner planetarny do digitalizacji książek, który pozwolić powinien na wyeliminowanie dotychczasowych nieefektywnych metod wykonywania kopii cyfrowych na zamówienie czytelników, a jednocześnie radykalne przyśpieszenie realizacji własnych programów digitalizacji zbiorów prowadzonych niezależnie od wsparcia zewnętrznego.


|n||n||n|       26 stycznia 2009 r. w siedzibie Książnicy Cieszyńskiej nastąpiło podpisanie porozumienia, na mocy którego Książnica dołączyła do grona instytucji współtworzących Śląską Bibliotekę Cyfrową. Podpisanie owego dokumentu, otwierającego przed Książnicą Cieszyńską możliwość włączenia swoich zasobów cyfrowych do ogólnopolskiej, a niedługo potem – także europejskiej sieci bibliotek cyfrowych (Europeana), poprzedzone zostało kilkumiesięcznymi negocjacjami, w efekcie których Książnica Cieszyńska skłoniła założycieli Śląskiej Biblioteki Cyfrowej do przeprowadzenia zmian w sposobie udostępniania cyfrowych kopii. Na wniosek Książnicy interfejs ŚBC wzbogacony został o dodatkową opcję (odsyłacz w menu o nazwie „Publikacje Uczestników”), pozwalającą każdej ze współtworzących ŚBC instytucji prezentować swoje zbiory indywidualnie, w osobnej zakładce, wyposażonej w tekst wprowadzający, własne znaki graficzne, wyszukiwarkę, liczniki wyświetleń, a także zestawienia ostatnio dodanych i najczęściej czytanych publikacji. Stwarza to poszczególnym bibliotekom możliwość efektywniejszego wiązania realizowanej przez siebie polityki w zakresie digitalizacji zbiorów z zainteresowaniami i potrzebami społeczności, na rzecz których działają. Członkom tych ostatnich zaś taki sposób prezentacji danych pozwala nie tylko na bieżące obserwowanie postępów prac digitalizacyjnych we własnych bibliotekach, ale także na przeszukiwanie ich zbiorów bez konieczności przeprowadzania tego rodzaju operacji w całym zasobie ŚBC. Włączając się do budowy Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, Książnica Cieszyńska w pierwszej kolejności oddała do jej dyspozycji cyfrowe kopie przygotowane na potrzeby Cieszyńskiej Biblioteki Wirtualnej, teraz zaś przetworzone zgodnie ze standardami przyjętymi w ŚBC, a więc przekonwertowane do formatu DjVu i – w przypadku tekstów drukowanych czcionką łacińską – wyposażone w warstwę OCR. W latach 2009-2012 kolekcja ta była stopniowo wzbogacana o cyfrowe kopie powstające w rezultacie projektu „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”. Poza liczącą ok. 1 000 jednostek inwentarzowych kolekcją manuskryptów Biblioteki Leopolda Jana Szersznika, znalazły się tu cyfrowe wersje kilkudziesięciu tytułów dawnej cieszyńskiej prasy. Także w następnych latach zasób udostępnianych za pośrednictwem ŚBC publikacji cyfrowych Książnicy Cieszyńskiej był systematycznie poszerzany i aktualnie liczy już ponad 4200 publikacji, z których każda obejmuje albo rocznik druku zwartego (w przypadku dzienników lub czasopism obszerniejszych – komplety numerów z okresów krótszych niż rok), albo pojedynczy druk zwarty, albo rękopiśmienną jednostkę inwentarzową.


|n||n||n|       Inicjując w 2003 r. prace digitalizacyjne, Książnica Cieszyńska zdecydowała, że ucyfrowieniem objęte zostać powinny zbiory o ściśle regionalnym charakterze, które mają niewielkie szanse na uwzględnienie w projektach digitalizacji realizowanych przez inne ośrodki. W odróżnieniu więc od wielu polskich bibliotek, które digitalizację rozpoczynają na ogół od znajdujących się w ich posiadaniu inkunabułów i starych druków, Książnica skoncentrować zamierzała się na piśmiennictwie powstałym w regionie i regionu dotyczącym. Założenie to w praktyce zastosowano w odniesieniu do Cieszyńskiej Biblioteki Wirtualnej, która zbudowana została z dzieł składających się na kanon dawnej cieszyńskiej literatury historycznej, niezbędnych każdemu regionaliście. Cel ten wpłynął także na dobór materiałów, które zdigitalizowano w ramach kolejnych realizowanych przez Książnicę projektów. Również w przyszłości realizowaną przez siebie politykę w zakresie digitalizacji zbiorów Książnica Cieszyńska zamierza koncentrować na piśmiennictwie regionalnym, uznając jego włączenie do systemu krajowych i europejskich zbiorów danych cyfrowych za jedno ze swoich fundamentalnych zadań.

|n||n|

(ksz)